लोकशाहीचा आदर्श नमुना : मेंढा (लेखा) ग्रामसभा

विशेष संपादकीय दिनांक:- 13 एप्रिल 2025

गडचिरोली जिल्ह्यातील धानोरा तालुक्यातील मेंढा (लेखा) हे गाव केवळ एका आदिवासी गावाचे प्रतीक नाही, तर संपूर्ण भारतासाठी स्थानिक स्वराज्य व्यवस्थेचा आदर्श नमुना ठरले आहे. नुकतीच जिल्हाधिकारी श्री. अविश्यांत पंडा यांनी या ग्रामसभेला भेट देऊन प्रत्यक्ष सहभाग नोंदवला आणि गावाच्या लोकशाही प्रक्रियांचे निरीक्षण केले. ही केवळ औपचारिक भेट नव्हती, तर स्थानिक स्वराज्य संस्थेच्या बळकटीकरणाच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल होते.

   मेंढा (लेखा) ग्रामसभेने 2011 मध्ये ट्रांझिट पास मिळवून बांस विक्रीचा वनहक्क मिळवला होता – हा निर्णय भारतातील आदिवासी स्वशासन चळवळीसाठी मैलाचा दगड ठरला. आज ही ग्रामसभा 1800 हेक्टर सामुहिक वनहक्क क्षेत्राची मालकी राखून आहे. यामधील 300 हेक्टर क्षेत्रात मनरेगा अंतर्गत कामे सुरू असून, उर्वरित जंगल संवर्धनाची जबाबदारी ग्रामसभेने स्वीकारली आहे. ही बाब या गावाच्या पर्यावरण संवेदनशीलतेची आणि दीर्घदृष्टीची साक्ष देणारी आहे.

या गावातील निवडणुका बिनविरोध होतात, महिलांचा सहभाग महत्त्वपूर्ण आहे आणि कोणत्याही नागरिकावर पोलिस केस नाही. या सर्व गोष्टी आजच्या काळात दुर्मिळ वाटतात. “दिल्ली-मुंबई आमचं सरकार, आमच्या गावात आम्हीच सरकार” हे ब्रीदवाक्य केवळ घोषवाक्य नाही, तर प्रत्यक्षात अमलात आणलेले तत्व आहे. गावकऱ्यांच्या सहभागातूनच योजना आखल्या जातात आणि त्यांची अंमलबजावणीही स्थानिक पातळीवर पारदर्शकतेने होते.

बांबू लागवड, वनतलाव खोलीकरण, मिश्र रोपवाटिका यांसारख्या शाश्वत उपक्रमांमधून ग्रामसभा स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना देत आहे. गौण वनोपजाच्या थेट खरेदीमुळे गावातील उत्पन्नात वाढ झाली आहे आणि रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. जिल्हाधिकाऱ्यांनी याच गावातील युवकांना ‘बेअरफुट टेक्नीशियन’ म्हणून प्रशिक्षण देऊन त्यांच्याकडून कामे घेण्याच्या सूचना दिल्या – यामुळे तरुणाईच्या समावेशालाही गती मिळेल.

मेंढा (लेखा) ग्रामसभा हे स्वयंपूर्णतेचे प्रतीक आहे. गावकऱ्यांचा लोकशाही मूल्यांवर विश्वास, पर्यावरणावरील प्रेम, आणि निर्णय प्रक्रियेत सर्वसमावेशकता यामुळे हे गाव देशातील इतर भागांसाठी प्रेरणास्थान ठरते. ही ग्रामसभा आपल्याला शिकवते की, जेव्हा नागरिक लोकशाहीला फक्त मतदानापुरते मर्यादित न ठेवता, प्रत्यक्ष निर्णय प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग घेतात, तेव्हा खऱ्या अर्थाने परिवर्तन शक्य होते.

  या गावाच्या यशकथेचे दस्तावेजीकरण करून इतर ग्रामपंचायतींना त्याचा आदर्श घेण्यास प्रेरित करणे, ही शासन यंत्रणेची जबाबदारी आहे. कारण परिवर्तनाचे बीज हे तळागाळात पेरल्यावरच खऱ्या अर्थाने लोकशाहीचे फळ मिळते – आणि मेंढा (लेखा) हे त्याचे सजीव उदाहरण आहे.

विशेष संपादकीय संदीप राचर्लावार मुख्य संपादक विदर्भ न्यूज 24 नेटवर्क 9421729671